Chronos en Kaïros

Deze lezingenreeks kan nog steeds beluisterd worden via Vimeo. Mijn artikel is geïnspireerd door twee van deze lezingen:

• Lezing van Joke J. Hermsen: Klik hier!
• Lezing van Katrien Ruytjens en Bernadette Van den Heuvel: Klik hier!

Het gaat om captaties van life-uitzendingen. Aan het begin is er telkens 15 minuten nogal eentonige muziek. Je kan daar snel doorheen gaan door met je muis op de balk onderaan de video te klikken.

De achterliggende gedachte van mijn website is dat de mens in de moderniteit een door en door ambivalent wezen is: mogelijkheidsvoorwaarde voor kennis en object van kennis tegelijk. Daarom is de zorg voor deze mens een voortdurende evenwichtsoefening, die in grote mate steunt op de verbeeldingskracht. Deze ambivalentie uit zich ook in sterke mate in onze omgang met de tijd. En dat is niet niets, want wij zijn door en door in tijd verankerde wezens. Tijdelijkheid is het meest essentiële kenmerk van ons bestaan. We zijn nu eenmaal tijdelijke wezens.

Maar de tijd heeft twee aspecten. De oude Grieken wisten dat al en hadden er daarom twee onderscheiden namen voor. Om te beginnen was er Chronos. Hij staat voor de kloktijd en werd afgebeeld met een zeis en een zandloper. De zeis verwijst dus rechtstreeks naar de sterfelijkheid van de mens. Wie enkel in de Chronos-tijd leeft, zo stelt Joke Hermsen, kan dat alleen compenseren met materiële waarden. De tijd snelt genadeloos verder naar het einde en dat wrange gevoel kan alleen met ersatz bevrediging worden gecompenseerd. De zandloper toont aan dat de kloktijd meetbaar is. In de moderniteit is de meetbaarheid van de tijd een zeer belangrijke waarde geworden. Symbolisch is dit verbonden met de invoering van het treinverkeer in de 19de eeuw: de trein moet altijd op tijd komen. Men moest dus tijdstabellen en klokken invoeren om de nodige stiptheid te verzekeren. Geleidelijk aan werd daardoor de hele samenleving gechronometreerd. Beoefenaars van het taylorisme stonden met de chronometer naast de arbeiders in de fabrieken om te onderzoeken hoe hun arbeid steeds sneller kon worden uitgeoefend. Ook de verdiensten van de werknemer werden uitgerekend in functie van de arbeidstijd. En binnen de arbeidswaardeleer werd ook de waarde van de goederen uitgedrukt in de tijd die men moest investeren om ze te produceren. Chronos staat ook voor een exhaustief gebruik van de tijd. Meer en meer wordt ons leven volledig ingepland. Arbeidstijd, huishoudelijke taken, zorg, consumptie en de uren slaap die nodig zijn om dit alles mogelijk te maken worden zo over de dag uitgesmeerd dat er eigenlijk geen tijd meer overblijft. “Geen tijd!” en “Druk, druk, druk!”, zijn de mantra’s van de hedendaagse mens.

En dan is er Kaïros, de beleefde tijd, de tijd voor meditatie en bezinning, de tijd om gewoon even bij elkaar zitten om elkaar verhalen te vertellen en ernaar te luisteren. Het is de aandachtsvolle tijd die niets met geld te maken heeft en ook onmogelijk meetbaar is. Want het heeft gewoon geen zin om te meten hoelang een intensieve ervaring duurt. Het gaat niet om de gemeten duur, het gaat om de intensiteit van de beleving en die kan niet gemeten worden. Kaïros werd door de oude Grieken afgebeeld met een weegschaal in de hand. Het gaat hier om het zijn van de tijd, om wikken en wegen, tijd maken om een bepaalde zaak aandacht te geven in het besef dat er ook nog zoveel andere zaken om aandacht vragen.

Maar zoals reeds gezegd: de moderne mens is een ambivalent wezen. De oplossing voor deze tegenstelling in tijdsbeleving bestaat er dus niet uit om de Chronos-tijd gewoon even weg te strepen wegens niet op mensenmaat. Want een wereld waarin iedereen enkel in de Kaïros-tijd zou leven, zou gewoon niet leefbaar zijn. De treinen zouden nooit op tijd komen, het licht zou niet branden en het eten niet op tafel komen. Juist die ambivalentie maakt de mens tot een boeiend wezen. Wij leven altijd op het scherp van de snede, we zoeken altijd naar een labiel evenwicht om ons leven vorm te kunnen geven. En dat maakt ons leven hard maar ook erg boeiend. Hard omdat we altijd in de onzekerheid leven bij het zoeken naar dat labiele evenwicht. “Doe ik het wel goed?” “Hel ik niet teveel over naar een of ander extreem?” … Voortdurend worden we met deze moeilijke en frustrerende vragen geconfronteerd. Maar zonder deze eindeloze queeste zou het leven behoorlijk saai zijn.

En gezien zorg de kern van het menselijk leven uitmaakt, stellen deze tegenstellingen zich uiteraard ook daar. Het is frustrerend: ook de zorg wordt meer en meer gedacht in Chronos-tijd. Ook in de zorg komt economisch denken meer en meer centraal te staan. En gezien de kostenstructuur van een zorginstelling voor 75% of meer uit personeelskosten bestaat, betekent economisch denken dus nadenken over de personeelsbezetting. Bijgevolg komt er druk om de noodzakelijke basiszorgen zo efficiënt en dus zo tijdsintensief mogelijk uit te voeren. Er staan nog geen mannetjes met chronometers naast een zorgkundige, maar soms hebben we het gevoel dat het niet veel meer scheelt.

Maar dat betekent niet dat we de kloktijd zomaar naast ons neer kunnen leggen. Kloktijd staat ook voor gerechtvaardigde tijd. Mensen hebben nu eenmaal ook praktische zorg nodig en die zorg kost tijd. Die moet op een rechtvaardige manier over allen zorgvragers verdeeld worden. Het gaat niet op om een hele dag naast mevrouw Janssens te zitten “om naar haar verhaal te luisteren”, terwijl naast haar mevrouw Peeters ligt te verkommeren met een onverzorgde decubitus. Zorgen is een belangrijke verantwoordelijkheid en verantwoordelijkheid moet verantwoord worden. Vandaar dat het ook niet opgaat om elke vorm van registratie te verketteren, want “dan zijn we niet met de mensen bezig”. Het is waar dat registratie vaak vervelend is, maar een goed zorgplan kan er ook voor zorgen dat de zorg beter, professioneler wordt uitgevoerd. Als iedereen maar wat aanmoddert, afgaand op zijn eigen gevoel, dreigen we heel wat essentiële zaken over het hoofd te zien.

Maar dat laat dus niet weg dat de Kaïros-tijd ook essentieel is in de zorg. Zorg is praktisch handelen, maar het is ook aandacht geven en stilstaan bij de emoties van de zorgvrager. En dat kan je niet in kloktijd gieten. Als zorgverleners zich op de briefing afvragen wie “mevrouw Janssens vandaag haar 5 minuten aandachtstijd gaat geven”, dan zijn we echt niet goed bezig. Beide vormen van tijd zijn dus even belangrijk in de zorg. En daarom zullen we altijd op het scherp van de snede werken. Balanceren tussen Chronos en Kaïros is onvermijdelijk en zal steeds leiden tot een labiel evenwicht. Dat maakt zorgen zwaar, maar ook erg boeiend. Het vergt een grote mate van inzet en verbeeldingskracht om dit evenwicht te blijven vinden.